მიმდინარე წლის 7 მაისს, სამთავრობო პროგრამის განხილვის დროს, ფინანსთა მინისტრმა განაცხადა, რომ ბოლო ხუთი თვის [დეკემბერი, იანვარი, თერბერვალი, მარტი, აპრილი] განმავლობაში ბიუჯეტის დეფიციტურ ხარჯვას მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობაზე და აქედან გამომდინარე ლარის კურსზე გავლენა არ მოუხდენია. მან ასევე აღნიშნა, რომ ამ პერიოდის განმავლობაში ბიუჯეტიდან პროფიციტული ხარჯვა იყო.

ფაქტ-მეტრმა გადაამოწმა, რამდენად განაპირობა სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯებმა ბოლო ხუთ თვეში ლარის გაუფასურება.

ლარმა გაუფასურება გასული წლის ნოემბრიდან დაიწყო. გაუფასურება ძირითადად დოლარის შემომავალი ნაკადების შემცირებამ, კერძოდ ექსპორტის კლებამ, შემცირებულმა ფულადმა გზავნილებმა და ტურიზმიდან შემოსავლების კლებამ განაპირობეს. ლარის გაუფასურებას დეფიციტურმა სახელმწიფო ბიუჯეტმაც შეუწყო ხელი. ასევე აღსანიშნავია, რომ მოკლევადიან პერიოდში ლარის კურსზე საზოგადოების მოლოდინიც მოქმედებს. თუ ეკონომიკური პროცესებისადმი მოლოდინი პესიმისტურია, ეს კურსის გაუფასურებას უწყობს ხელს, ოპტიმისტური კი პირიქით - კურსის გამყარებას.

დეფიციტურია ბიუჯეტი, როდესაც სახელმწიფო იმაზე მეტ ფულს ხარჯავს, ვიდრე შემოსავალი აქვს. დეფიციტის დაფინანსება როგორც ნაშთის (სახელმწიფოს მიერ წინა წლებში დაზოგილი თანხა) გამოყენებით, ისე საშინაო და საგარეო ვალის აღების ხარჯზე ხდება. აქედან გამომდინარე, ბიუჯეტის დეფიციტი მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობას ზრდის.

წლის პირველ კვარტალში (იანვარი-მარტი) ბიუჯეტის მთლიანი სალდო (რაც საქართველოს კანონმდებლობით ბიუჯეტის დეფიციტად ითვლება) მართლაც პროფიციტული იყო. მთლიანმა სალდომ  144 მილიონი ლარი შეადგინა. დადებითი სალდო პირველ კვარტალში შემოსავლების გეგმის 104.3%-ით და ხარჯების გეგმის 97%-ით შესრულებამ განაპირობა. აპრილში მთლიანი სალდო 115 მილიონით დეფიციტური იყო და შედეგად, იანვარ-აპრილის დადებითი სალდო 29 მილიონ ლარამდე შემცირდა.

თუმცა, თუ გვინდა გავარკვიოთ, სახელმწიფო ბიუჯეტმა მიმოქცევიდან უფრო მეტი ლარი ამოიღო თუ დახარჯა, არა ბიუჯეტის მთლიანი სალდო, არამედ ტრადიციული გაგებით დეფიციტი უნდა ვნახოთ, რომელიც მთლიან სალდოსთან ერთად, ფინანსური აქტივების ცვლილებასაც მოიცავს (ნაშთის გამოკლებით). პირველ კვარტალში ბიუჯეტი დეფიციტური ტრადიციული გაგებითაც არ ყოფილა. პროფიციტმა 73 მლნ ლარი შეადგინა. თუმცა, აპრილში ტრადიციული გაგებით დეფიციტი 126 მლნ ლარი იყო, რამაც იანვარ-აპრილის ბიუჯეტი ჯამში 53 მილიონიან დეფიციტში გადაიყვანა.

ოთხი თვის ბიუჯეტის დეფიციტი იმდენად დიდი თანხა არ არის, რომ ლარის კურსზე ზეგავლენა მოეხდინა, თუმცა, აქ მნიშვნელოვანია კიდევ ერთი გარემოება - როგორი იყო დეფიციტის გადანაწილება თვეების მიხედვით. იანვარი და მარტი პროფიციტული იყო, შესაბამისად 39 და 160 მლნ ლარით, ხოლო თებერვალი და აპრილი დეფიციტური იყო, შესაბამისად 125 და 126 მლნ ლარით. ამასთან, თებერვალში და აპრილში დეფიციტის დაფინანსება მნიშვნელოვანწილად ნაშთის შემცირების ხარჯზე მოხდა. თებერვალში ნაშთი 25 მილიონით, ხოლო აპრილში 88 მილიონით შემცირდა. ცენტრალური მთავრობის დეპოზიტები ეროვნულ ბანკში კი, თებერვალში 138 და აპრილში 156 მლნ ლარით შემცირდა. ყოველივე ეს ნიშნავს, რომ აღნიშნულ თვეებში ბიუჯეტის დეფიციტური ხარჯვა მიმოქცევაში არსებული ლარის რაოდენობის ზრდას განაპირობებდა. თუმცა, ბიუჯეტის ხარჯები არ არის ერთადერთი ფაქტორი, რაც მიმოქცევაში არსებული ლარის რაოდენობას განსაზღვრავს. შესაბამისად, სხვა წყაროებიდან ფულის ამოღების შედეგად, თებერვალში ლარის მოცულობა (M2 აგრეგატით) მხოლოდ 39 მლნ ლარით, აპრილში კი 81 მლნ ლარით გაიზარდა. ჯამში, 2015 წელს ლარის მასა 345 მლნ ლარით შემცირდა.

ბიუჯეტის ხარჯების ლარის კურსზე გავლენა მხოლოდ იმით არ შემოიფარგლება, იყო თუ არა დეფიციტური ხარჯვა. ბიუჯეტიდან თანხის ხარჯვა ქვეყანაში შიდა მოთხოვნას ზრდის, რაც ერთ მხრივ ეკონომიკისთვის დადებითი მოვლენაა, თუმცა, ვინაიდან საქართველოში მოხმარებაზე დახარჯული თანხის 70% იმპორტირებულ საქონელსა და მომსახურებაზე მოდის, ბიუჯეტის ხარჯებიც იმპორტის ზრდას ახალისებს. ლარის სტაბილურობისთვის კი იმპორტის შემცირებაა საჭირო. ეროვნული ბანკის მონეტარული პოლიტიკა მიმოქცევაში არსებული ფულის შემცირებაზეა მიმართული, რაც შიდა მოთხოვნას და აქედან გამომდინარე იმპორტსაც ამცირებს. შესაბამისად, დღევანდელი საბიუჯეტო პოლიტიკა მონეტარულ პოლიტიკასთან და ლარის კურსის სტაბილიზაციის მიზანთან წინააღმდეგობაში მოდის.

ხარჯების და დეფიციტის შემცირება არა ლარის სტაბილურობის ხელშესაწყობად, არამედ ბიუჯეტში შემოსავლებში დანაკლისისა და დეფიციტის ზრდის მოლოდინით იყო განპირობებული. ბიუჯეტში დაუგეგმავი შემოსავლების (მაგ. რადიოსიხშირის სპექტრით სარგებლობის ლიცენზიის გაყიდვიდან მიღებულმა შემოსავალმა 45 მლნ ლარი შეადგინა) შემოსვლამ, ასევე მოსალოდნელზე მაღალმა ინფლაციამ და გაუფასურებულმა ლარმა ბიუჯეტის შემოსულობები გაზარდა და შესაბამისად, მთავრობამ ბიუჯეტის ხარჯების შემცირება ჯერჯერობით გადაიფიქრა.

კიდევ ერთი არხი, რითაც სახელმწიფო ბიუჯეტს ლარის კურსზე გავლენა აქვს, ბიუჯეტთან დაკავშირებული უცხოური ვალუტის ნაკადები გახლავთ. ერთის მხრივ, ბიუჯეტი უცხოურ ვალუტას გრანტების და სესხების სახით იზიდავს და მეორე მხრივ, წინა წლებში აღებულ საგარეო ვალს იხდის, რაც უცხოური ვალუტის გადინების წყაროა.

მიმდინარე წლის პირველ კვარტალში სახელმწიფო ბიუჯეტში 44.6 მლნ ლარის უცხოური გრანტი და 110 მლნ ლარის კრედიტი უნდა შემოსულიყო. 2015 წლის ბიუჯეტი ლარის 1.8 კურსზეა დაგეგმილი. შესაბამისად, გრანტების გეგმა დაახლოებით 25 მლნ დოლარი, ხოლო კრედიტის - 61 მლნ დოლარი იყო. პირველ კვარტალში 58 მლნ ლარის გრანტი (გეგმა 131%-ით შესრულდა) და 81 მლნ ლარის კრედიტი (გეგმა 74%-ით შესრულდა) შემოვიდა. თუ გავითვალისწინებთ, რომ პირველ კვარტალში ლარის კურსი საშუალოდ 2.07 იყო, გამოდის, რომ დაახლოებით 28 მლნ დოლარის გრანტი (გეგმის 112%) და 40 მლნ დოლარის კრედიტი (გეგმის 65%) ჩამოირიცხა. მთავრობამ დაახლოებთ 20 მლნ დოლარის კრედიტის ათვისება ვერ შეძლო. საგარეო ვალის დაფარვის გეგმა 100%-ით შესრულდა და დაახლოებით 63 მლნ დოლარი გადაირიცხა. აპრილის მდგომარეობით მოზიდულმა გრანტმა და კრედიტმა ჯამში 92 მლნ დოლარამდე შეადგინა, ხოლო საგარეო ვალის დაფარვაში დაახლოებით 73 მლნ დოლარი დაიხარჯა. როგორც ვხედავთ, სახელმწიფო ბიუჯეტმა მეტი უცხოური ვალუტა მოიზიდა, ვიდრე გადაიხადა, თუმცა საგარეო კრედიტის ათვისების გეგმა ჩავარდნით ხორციელდება. გეგმის შესრულების შემთხვევაში ქვეყანა რამდენიმე ათეული მლნ დოლარით მეტს მოიზიდავდა.

ლარის კურსის გაუფასურებასთან დაკავშირებით ხშირად კრიტიკა ეროვნული ბანკის მიმართ ისმის. კერძოდ, ეროვნულ ბანკს საყვედურობენ, რომ მას მონეტარული პოლიტიკა კიდევ უფრო მეტად უნდა გაემკაცრებინა, მათ შორის, რეფინანსირების სესხების მოცულობის შემცირების გზით. რეფინანსირების სესხი კომერციული ბანკების მიერ ეროვნული ბანკიდან აღებული სესხია, რომელიც კომერციული ბანკებისთვის მოკლევადიანი ლიკვიდობის უზრუნველსაყოფადაა მიმართული. რეფინანსირების სესხის მისაღებად, სხვა ინსტრუმენტებთან ერთად, კომერციულ ბანკებს შეუძლიათ გირაოდ გამოიყენონ სახელმწიფო (სახაზინო) ფასიანი ქაღალდები. აქედან გამომდინარე, რეფინანსირების სესხის მოცულობაზე გარკვეულწილად გავლენა აქვს იმას, თუ რა მოცულობის შიდა ვალს იღებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვებით. 2014 წელს სახელმწიფომ ამ გზით 600 მლნ ლარი ისესხა და 2015 წელსაც 600 მლნ ლარის სესხებაა დაგეგმილი. აპრილის ბოლოსთვის ფასიანი ქაღალდებით მოზიდულმა საშინაო ვალმა 1.55 მილიარდ ლარს მიაღწია. შესაბამისად, რეფინანსირების სესხების საჭიროებას გარკვეულწილად საშინაო ვალის აღებაზე უარის თქმა შეამცირებს. საშინაო ვალის კლებას სხვა დადებითი მხარეებიც აქვს. მაგალითად, ის ხელს უწყობს სესხზე საპროცენტო განაკვეთების შემცირებასა და ფისკალური მდგრადობის განმტკიცებას.

ზოგადად, ქვეყნის საბიუჯეტო, ანუ ფისკალურ პოლიტიკას თუ შევაფასებთ, ის სტაბილურობით არ ხასიათდება. 2013, 2014 წლებში ბიუჯეტის გეგმა მთელი წლის განმავლობაში ჩავარდნით სრულდებოდა და მნიშვნელოვანი მოცულობის თანხები წლის ბოლოს იხარჯებოდა, რაც 2013 წელს ლარის გაუფასურების ძირითადი მიზეზი, ხოლო 2014 წელს კი, ერთ-ერთი ფაქტორი გახდა. 2015 წლის ბიუჯეტი 5%-იან ეკონომიკურ ზრდაზეა დაგეგმილი. პირველი კვარტლის ზრდა კი 3.2% იყო. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა საქართველოს ეკონომიკური ზრდის პროგნოზი 2%-მდე შეამცირეს. მიუხედავად ამისა, მთავრობამ ბიუჯეტის კანონი ჯერჯერობით არ შეცვალა. აღმოჩნდა, რომ ამ ეტაპზე მთავრობისთვის მეტი ფულის ხარჯვა და ეკონომიკური ზრდის წახალისება უფრო პრიორიტეტულია, ვიდრე ლარის კურსის სტაბილურობა. ეს პოლიტიკა კი მნიშვნელოვან რისკებს შეიცავს. სავალუტო კრიზისის გაგრძელების შემთხვევაში, ბიუჯეტის ხარჯების ეკონომიკური ზრდის მასტიმულირებელი ეფექტი ვერ გადაწონის იმ უარყოფით შედეგებს, რასაც სავალუტო კრიზისი მოიტანს. ასეთ შემთხვევაში ქვეყანაში შეიძლება რეცესია დაიწყოს, რაც ეკონომიკის შემცირებას და სამუშაო ადგილების კლებას ნიშნავს.

წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი თავიდანვე მაღალ დეფიციტზე დაიგეგმა. დაგეგმილი დეფიციტი 1.2 მილიარდი ლარია (მშპ-ის 3%). 2015 წლის პირველ კვარტალში ხარჯების (მიმდინარე ხარჯები და ფინანსური აქტივები) გეგმა 96.6%-ით შესრულდა. ასეთი ტემპით, წლის ბოლოს ისევ დაგეგმილზე მეტის ხარჯვაა მოსალოდნელი. ეს ის პერიოდია, როდესაც საქართველოში ტურიზმიდან შემოსავალი იკლებს და ლარის მოცულობის სწრაფად ზრდა ლარის კურსის მიმართ მნიშვნელოვანი საფრთხეების შემცველია.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ლარის კურსის სტაბილურობა ფინანსთა სამინისტროს და მთავრობის ვალდებულება არ არის. თუმცა, ფისკალურ პოლიტიკას  ვალუტის კურსზე გარკვეული გავლენის მოხდენა შეუძლია.

თებერვალში და აპრილში სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი შესაბამისად 125 და 126 მლნ ლარი იყო. დეფიციტი ნაწილობრივ სახელმწიფო ბიუჯეტის დეპოზიტების გამოყენების ხარჯზე ხდებოდა, რაც მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობას ზრდის. იანვარ-აპრილში სახელმწიფო ბიუჯეტი ჯამში 53 მლნ-ით დეფიციტური იყო.

მთავრობამ დაპირებული გეგმა ადმინისტრაციული ხარჯების დაახლოებით 12%-ით შემცირების შესახებ ჯერჯერობით არ განახორციელა. ბიუჯეტის ხარჯები ახალისებს იმპორტს, რაც უარყოფითად მოქმედებს ლარის კურსზე. მეტიც, მოთხოვნის წახალისებისკენ მიმართული ფისკალური პოლიტიკა, მაშინ როდესაც როდესაც ეროვნული ბანკი ერთობლივი მოთხოვნის შესამცირებლად (ამასთან იმპორტის შესამცირებლად) მონეტარულ პოლიტიკას ამკაცრებს, ურთიერთთავსებადი არაა. ამ დროს უფრო მართებული ფისკალური პოლიტიკა რეგულაციების და გადასახადების შემცირების გზით ბიზნესის წახალისებაა.

იანვარ-აპრილში სახელმწიფო ბიუჯეტმა დაახლოებით 92 მილიონი დოლარი მოიზიდა, ხოლო საგარეო ვალის დაფარვაში 73 მლნ დოლარი გადაიხადა. თუმცა, პირველი კვარტლის საგარეო კრედიტის აღების გეგმა 74%-ით შესრულდა. აღნიშნული ჩამორჩენის გამო დაახლოებით 20 მლნ დოლარით ნაკლები შემოვიდა.

ზოგადად, ქვეყნის ფისკალური პოლიტიკა არასტაბილურობით ხასიათდება, როგორც გეგმების შესრულების და არათანაბარზომიერი ხარჯვის, ასევე ბიუჯეტის დეფიციტის მხრივ. დეფიციტი მნიშვნელოვანწილად საშინაო ვალის აღებით ფინანსდება. საშინაო ვალის ზრდა კი რეფინანსირების სესხის ზრდის ერთ-ერთი მიზეზია.