1. Նախաբան
2023 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Եվրահանձնաժողովը ներկայացրեց «Ժողովրդավարության պաշտպանության փաթեթը»։ Փաթեթի մասերից է «ԵՄ անդամ երկրներում ոչ անդամ պետությունների շահերը ներկայացնելու գործունեության թափանցիկության մասին» օրենսդրական առաջարկը (հրահանգի նախագիծը»։ [1].
Իշխող թիմի ներկայացուցիչները Եվրահանձնաժողովի նախաձեռնությունը համարել են 2023 թվականի փետրվարին Վրաստանում նախաձեռնված այսպես կոչված «օտարերկրյա գործակալների մասին» օրենքների նմանակ։ Օրինակ, Վրաստանի խորհրդարանի նախագահ Շալվա Պապուաշվիլին նշում է, որ «ԵՄ հրահանգը նույն նպատակն ու բովանդակությունն ունի, ինչ Վրաստանում նախաձեռնված օրենքի նախագիծը»։
Հիշեցնենք, որ 2023 թվականի մարտի 9-ին հասարակական բողոքի և միջազգային քննադատության ֆոնին իշխող կուսակցությունը ստիպված եղավ երկրորդ ընթերցմամբ չեղարկել առաջին ընթերցմամբ ընդունված «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի նախագիծը[2]։ Վերոհիշյալ օրինագծով «օտարերկրյա ազդեցության գործակալներ» էին ճանաչվում այն ոչ կառավարական կազմակերպությունները և լրատվամիջոցները, որոնք ստանում են իրենց ֆինանսավորման առնվազն 20%-ը օտարերկրյա դոնորներից (որոնք ներառում են Վրաստանի գրեթե բոլոր հասարակական կազմակերպությունները): Ըստ այդմ, օրենքի նախագիծը նպատակ ուներ կասկածելի ուժեր հայտարարել արեւմտյան օգնություն ստացող կազմակերպություններին, ինչպես նաեւ ամերիկյան ու եվրոպական դոնորներին ու միջազգային կազմակերպություններին, ինչպիսին է ՄԱԿ-ը։
«Ռուսական օրենքի» հետ կանչելուց 1 տարի 1 ամիս անց իշխող կուսակցությունը խորհրդարանում հերթական անգամ գրանցեց ճիշտ նույն օրինագիծը՝ փոփոխված անունով[3] Վրաստանում նախաձեռնված օրինագիծը շատ նման է 2012 թվականին Ռուսաստանում ընդունված «գործակալների օրենքին», որն ի վերջո դարձավ ռուսական քաղաքացիական հասարակության փաստացի անհետացման հիմնական պատճառներից մեկը։ Այդ իսկ պատճառով վրաց հասարակությունը և Վրաստանի միջազգային գործընկերները այն անվանել են ռուսական օրենք։
Կարևոր է նաև, որ մինչ Եվրամիությունում նշված նախագծի նախաձեռնումը, Եվրահանձնաժողովը ընթացակարգային կերպով սկսել էր իր աշխատանքը արդեն 2022թ. 2022 թվականի հոկտեմբերից մինչև 2023 թվականի մայիսը ԵՄ-ն խորհրդակցություններ է անցկացրել շահագրգիռ կողմերի հետ, որից հետո ԵՄ-ն շարունակել է խորհրդակցել անդամ երկրների, առևտրային կամ քաղաքացիական կազմակերպությունների հետ և այլն։ Բացի այդ, մինչ օրենքի նախագիծը նախաձեռնելը, Եվրահանձնաժողովը պատրաստել է օրենքի նախագծի ազդեցության գնահատում։
Ստորև ներկայացնում ենք ԵՄ հրահանգի ընդունման համատեքստը, դրա նպատակները, նպատակներն ու բովանդակությունը, ինչպես նաև Վրաստանում նախաձեռնված «Ռուսական, գործակալների մասին օրենքի» և ԵՄ դիրեկտիվի միջև առկա կարևոր տարբերությունները։
2. Եվրամիության հրահանգի նպատակը ու ընդունման անհրաժեշտությունը
2.1 Անդամ երկրների թափանցիկության հետ կապված օրենսդրության հարմոնիզացում
Նշված Հրահանգը սահմանում է երրորդ երկրի սուբյեկտի անունից իրականացվող շահերի ներկայացման տնտեսական գործունեության ներդաշնակեցված պահանջները՝ նպատակ ունենալով բարելավել ներքին շուկայի գործունեությունը, ինչը ձեռք է բերվում Միության ներսում թափանցիկության ընդհանուր մակարդակով։ [4]; [5]
ԵՄ-ում օտարերկրյա շահերի ներկայացման գործունեության թափանցիկության իրավական դաշտը չափազանց մասնատված է[6]: «Եվրամիության անդամ 15 երկրներում օտարերկրյա շահերի ներկայացման գործունեությունը տարբեր կերպ է կարգավորվում։ Այս 15 երկրներում կա շահերի ներկայացման գործունեության թափանցիկության ռեգիստր, թեև բոլորում ազգային մակարդակով նման ռեգիստր չի ստեղծվում... ԵՄ անդամ 12 երկրներ ընդհանրապես չեն կարգավորում շահերի ներկայացման գործունեության թափանցիկությունը» .[7]
Բացատրական գրությամբ Եվրահանձնաժողովը քննարկում է հարցը տարբեր ձևերով կարգավորելու կամ ընդհանրապես առանց կարգավորման թողնելու բացասական հետևանքները. «Ֆրագմենտավորումը խոչընդոտներ է ստեղծում ԵՄ ներքին շուկայում շահերի ներկայացման ոլորտում։ Խնդիրն առաջանում է, երբ շահերը ներկայացվում են երրորդ երկրների նպատակների համար, ինչը խաթարում է ԵՄ ներքին շուկայի պատշաճ գործունեությունը[8]։ ԵՄ անդամ պետությունների օրենքների միջև եղած տարբերությունները ստեղծում են անհավասար մրցակցային դաշտ և բարձրացնում համապատասխանության արժեքը այն կազմակերպությունների համար, որոնք ներկայացնում են ոչ ԵՄ շահերը, որոնք ենթակա են կանոնակարգերի: Միևնույն ժամանակ, անհավասար միջավայրը խրախուսում է ոչ ԵՄ-ի շահերի ներկայացման գործունեության վերահղումը խիստ կարգավորվող պետություններից դեպի ավելի քիչ կարգավորվող պետություններ»:[9]
Ըստ ԵՄ հրահանգի բացատրական գրության,խոսում է այն մասին, թե ինչու երրորդ երկրները կարող են ցանկանալ մուտք գործել ԵՄ չկարգավորվող շուկա. «Երրորդ երկրների կառավարություններն ավելի ու ավելի են օգտագործում քարոզչական գործունեությունը դիվանագիտական ուղիներով և գործընթացներով՝ իրենց քաղաքական նպատակներին հասնելու համար: ԵՄ որոշ երկրներ նման իրավիճակը դիտարկում են որպես ԵՄ անդամ չհանդիսացող պետության կողմից իրենց վրա դրված թափանցիկության պահանջները շրջանցելու և հանրային որոշումների կայացման կամ ժողովրդավարական գործընթացների վրա գաղտնի ազդելու միջոց։ Այդ իսկ պատճառով որոշ անդամ երկրներ դիտարկում են արտաքին ազդեցությանն ուղղված նոր կանոնների ներդրման հարցը։ Դա կարելի է իրագործել՝ ներմուծելով ընդհանուր կանոններ, որոնք վերաբերում են օտարերկրյա ֆինանսավորում ստացող կազմակերպություններին, որոնք իրենց հերթին օգտագործում են այդ ֆինանսավորումը երրորդ երկրների շահերը ներկայացնելու համար։ Հավանական է, որ շահերի ներկայացման ոլորտում վերոհիշյալ իրավական տարբերությունները կխորանան, և դա լրացուցիչ խոչընդոտներ կստեղծի միությունների համար երրորդ երկրների շահերի ներկայացման ոլորտում»[10]:
2.2. Եվրամիության առջև գոյություն ունեցող ռիսկերի պրեվենցիա
Թափանցիկությունը ԵՄ հրահանգի ինքնանպատակը չէ. Այն նպատակ ունի կանխարգելել Եվրամիության առջեւ ծառացած ռիսկերը՝ հաստատելով թափանցիկության միասնական չափանիշ:
Երբ երրորդ երկրների գաղափարները բացահայտ ներկայացվում են ԵՄ-ին, դա կարող է խրախուսել հանրային բանավեճը և, հետևաբար, գաղափարների հայտարարված հոսքը միջազգային գործընթաց ողջունելի է: Ի հակադրություն, երբ այս գործընթացը թաքցվում է, այն հեշտությամբ կարող է օգտագործվել ԵՄ ժողովրդավարական երկրների վրա բացասաբար ազդելու համար: Հնարավոր է ազդել քաղաքական ընտրությունների վրա, այդ թվում՝ հասարակական կարծիքի ձևավորման միջոցով, ինչը կազդի անդամ երկրների և ընդհանուր առմամբ Եվրամիության քաղաքական կյանքի վրա։ Արտաքին շահերի ազդեցությունը կամ լոբբինգը կարող է փոխակերպիչ ազդեցություն ունենալ ինչպես երկրի քաղաքական կյանքի, այնպես էլ ներքին ու արտաքին քաղաքականության վրա։ Դրանցից այն կարող է ազդել ընտրական համակարգի, տնտեսական շահերի կամ պետական շահերի և ազգային անվտանգության պաշտպանության վրա[11]
Բացատրական գրառման մեջ Եվրախորհրդարանը և Եվրամիության խորհուրդը նշել են. Ուկրաինայում ռուսական ագրեսիայի սկսվելուց հետո այդ սպառնալիքներն էլ ավելի իրական դարձան[12]»
2.3. Եվրամիության հրահանգի և վրացական օրինագծի նպատակների տարբերությունը
Յուրաքանչյուր օրենսդրական ակտ ընդունելիս անհրաժեշտ է որոշել նոր իրավակարգավորման իրավաչափ նպատակն ու անհրաժեշտությունը։ Թեև և՛ Վրաստանի օրենքների նախագծերը, և՛ ԵՄ հրահանգի նախագիծը պահանջում են թափանցիկություն, սակայն դրանց միջև էական տարբերություն կա՝ ԵՄ հրահանգի համար թափանցիկությունը նպատակին հասնելու միջոց է, իսկ վրացական օրենքի նախագծի համար՝ նպատակ։
Ըստ ԵԱՀԿ եզրակացության[13], թափանցիկության բարձրացումը ինքնին լեգիտիմ նպատակ չէ։ Այն կարող է օգտագործվել այլ օրինական նպատակների համար, ինչպիսիք են հասարակական կարգը, կամ հանցավորության դեմ պայքարելու համար, ինչպիսիք են կոռուպցիան, յուրացումը, փողերի լվացումը կամ ահաբեկչության ֆինանսավորումը: Առանց նման ամուր հիմքի, անհնար է միայն թափանցիկությունը դիտարկել որպես մարդու իրավունքների սահմանափակումն արդարացնող օրինական նպատակ[14]։
Ըստ Եվրամիության հրահանգի սահմանման՝ բացատրական գրառման մեջ կրկնվում է նշված նպատակը. «Երրորդ պետության շահերի քողարկված ներկայացումը կարող է վնասել Եվրամիության ներքին կամ արտաքին քաղաքականության զարգացմանը, ձևավորմանը կամ իրականացմանը, ներառյալ՝ այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են տնտեսական կամ անվտանգության շահերը»: Սա ընդհանուր առմամբ կազդի ժողովրդավարության վրա, և ժողովրդավարությունը ընդհանուր արժեք է ԵՄ երկրների համար»:[15]
Ինչպես տեսնում ենք, Եվրամիությունը կենտրոնացած է սեփական ընտրական համակարգի, տնտեսական շահերի, պետական շահերի և ազգային անվտանգության պաշտպանության վրա։ Նշված շահերը պաշտպանելու համար պետություններից պահանջվում է ստեղծել թափանցիկության ռեգիստր[16]։
Այսպիսով, ԵՄ հրահանգի նախագծի համար թափանցիկությունն ինքնանպատակ չէ, այլ կոնկրետ նպատակներին հասնելու միջոց։ Ի հակադրություն, Վրաստանում ներկայացված օրենքի նախագիծը, առանց կոնկրետ ռիսկերի անդրադառնալու, որպես սեփական նպատակ նշում է թափանցիկությունը, և այս «վեհ» նպատակի հետևում օրինագծում տեղ գտած ռեպրեսիվ մեխանիզմները էքզիստենցիալ վտանգի տակ են դնում քաղաքացիական սեկտորը։ Հարկ է նշել, որ իշխող թիմը 2023 թվականի փետրվարին օրինագծերի նախաձեռնումից մեկ տարի առաջ քարոզչություն էր իրականացնում քաղաքացիական հասարակության դեմ՝ մեղադրելով նրանց խաղաղությունն ու կայունությունը խաթարելու և դրանով իսկ վարկաբեկելու մեջ։[17] Ավելի ուշ, այն բանից հետո, երբ օրինագիծը դուրս մղվեց քաղաքացիական լայնածավալ բողոքի ակցիաների արդյունքում, իշխող կուսակցությունը շարունակեց իր վարկաբեկիչ արշավը Վրաստանի քաղաքացիական հասարակության և արևմտյան գործընկերների դեմ և 1 տարի անց կրկին ներկայացրեց օրինագիծը։
3. Եվրամիության հրահանգով ստանձնված պարտականությունները
3.1. Ում է վերաբերում/չի վերաբերում Եվրամիության հրահանգը
ԵՄ հրահանգը վերաբերում է միայն կազմակերպություններին և անհատներին, ովքեր «լոբբիստական գործունեություն են իրականացնում»։ Հետևաբար, ԵՄ հրահանգով տրված միջոցները համաչափ են և հիմնված են անհրաժեշտության վրա. «ԵՄ քաղաքականության կամ օրենսդրության մշակման, փոփոխության կամ կիրառման կամ հանրային որոշումների կայացման գործընթացում շահերի ներկայացման գործունեությունը պետք է ունենա հստակ և էական ազդեցություն», [18] - նշված է ԵՄ հրահանգի բացատրական գրառման մեջ։ Ուստի ԵՄ հրահանգը գրանցում է կազմակերպություններին ոչ թե այն պատճառով, որ նրանք գումար են ստացել երրորդ երկրից, այլ ըստ այն բանի, թե ինչ գործունեություն են իրականացրել ստացված գումարի դիմաց։
2023 թվականի փետրվարին Վրաստանում նախաձեռնված, այսպես կոչված «Օտարերկրյա ազդեցության գործակալ» տերմինը ներդրվել է «Ռուսական օրենքով» [19]; [20] - «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի համաձայն, որպես «օտարերկրյա ազդեցության գործակալ» գրանցվելու պարտավորություն դրվում էր ցանկացած կազմակերպության վրա, որը եկամուտ է ստանում օտարերկրյա պետությունից կամ օտարերկրյա պետության կազմակերպությունից։ Օրինագծի համաձայն՝ բոլոր լրատվամիջոցները, ինչպես նաև հեռարձակողներն ու իրավաբանական անձինք, որոնք ունեն Վրաստանում գործող տպագիր կամ ինտերնետային հրատարակություն և որոնց ընդհանուր եկամտի 20%-ից ավելի աղբյուրը (բացառությամբ գովազդի) օտարերկրյա ազդեցությունն է: 2024 թվականի ապրիլին այս օրենքը գրանցվեց խորհրդարանում, այն տարբերությամբ, որ փոխվեց «գործակալ» տերմինը, մինչդեռ քաղաքացիական հատվածի ապախրախուսիչ ազդեցությունը և սահմանափակող կարգավորման մեխանիզմները մնացին նույնը։
ԵՄ հրահանգում տրված «շահերի ներկայացում» տերմինը մանրամասն բացատրված է։ Մասնավորապես, թվարկված են այն գործունեությունները, որոնք պարտավորեցնում են անձին գրանցվել ռեգիստրում։ «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի նախագիծը նման գործունեության ցանկ չի առաջարկում, այն միայն սահմանում է օտարերկրյա տերություն և սահմանում է որպես «օտարերկրյա տերության շահերի կրող» գրանցվելու պարտավորություն՝ ելնելով միայն այն չափանիշից, թե արդյոք անձը ֆինանսավորում է ստացել օտարերկրյա ուժից: Փաստ է, որ վրացական օրենքի նախագիծը «օտար տերությունից» ստացվող ֆինանսավորումը համարում է ցանկացած դեպքում վերահսկելի, մինչդեռ Եվրամիության հրահանգը գնահատում է ստացված ֆինանսավորման նպատակները։
Այսպիսով, ԵՄ դիրեկտիվը կիրառվում է ցանկացած ասոցիացիայի նկատմամբ՝ անկախ նրա հիմնադրման վայրից, եթե այդ ասոցիացիան ֆինանսավորում է ստանում երրորդ երկրում հաստատված անձից և, միևնույն ժամանակ, այդ ֆինանսավորումը ծառայում է օտարերկրյա պետության շահերը ներկայացնելուն, որոնք իրականացվում են ԵՄ անդամ երկրների ֆինանսավորման շրջանակներում։
Վրաստանի դեպքում Գործակալների օրենքը կիրառվում է ցանկացած կազմակերպության նկատմամբ, որը ֆինանսավորում է ստանում օտարերկրյա ցանկացած պետությունից: Վրացական ոչ կառավարական կազմակերպությունները գրեթե ամբողջությամբ ֆինանսավորվում են եվրոպական և ամերիկյան հիմնադրամներից, ինչը նշանակում է, որ Վրաստանում գրանցված օրինագծի համաձայն՝ վրացական գրեթե բոլոր հասարակական կազմակերպությունները կհայտարարվեն օտարերկրյա տերության շահերի կրող՝ անկախ դրանցից։ գործունեությանը։ Ըստ այդմ, քանի որ օտարերկրյա շահառու գրանցման նախապայմանը ոչ թե կատարվող գործունեությունն է, այլ միայն ֆինանսավորում ստանալու փաստը, փաստորեն ողջ քաղաքացիական հասարակությունը կհայտնվի այս օրենքի ազդեցության տակ, ինչը վկայում է այն մասին, որ իրական նպատակը ոչ թե. կարգավորել արտաքին շահերը և ապահովել թափանցիկություն, բայց վարկաբեկել քաղաքացիական հասարակությանը։
3.2. Ի՞նչ տիպի տեղեկություն է պարտավորեցվում գրանցել անձը
Եվրամիության հրահանգը պարտավորեցնում է անդամ պետություններին[23], որը նախատեսված է նույն հրահանգով[24]՝ ապահովել երրորդ պետությունների շահերը ներկայացնող սուբյեկտների տվյալների գրանցումը։ Տվյալները ներառում են՝ երրորդ պետական սուբյեկտի [25] նույնականացման համարը/անունը, որի շահերը ներկայացնում են կազմակերպությունները, ինչպես նաև շահերի ներկայացուցչական գործունեության նպատակի նկարագրությունը: Անձերը պարտավորվում են ներկայացնել երրորդ պետությունների սուբյեկտների հետ տեղեկատվության փոխանակման պայմանագրեր և փաստեր[26], ներառյալ կատարված վճարումների չափի և ծավալի մասին գրառումները։ Այն նաև պահանջում է այլ տեղեկություններ և նյութեր, որոնք լոբբիստական գործունեության անհրաժեշտ բաղադրիչն են՝ լոբբիստական գործունեության բնույթն ու նպատակը պարզ դարձնելու համար:
Ի տարբերություն ԵՄ հրահանգի՝ վրացական օրենքի նախագիծը պարտավորեցնում է բոլոր կազմակերպություններին գրանցել տեղեկատվություն։ Այն պահանջում է գրանցել ոչ թե օտարերկրյա պետության շահերի ներկայացման հետ կապված կոնկրետ տեղեկատվություն, այլ տեղեկատվություն «ստացված ցանկացած գումարի աղբյուրի, չափի և նպատակի և այլ նյութական օգուտների մասին»։[27]
Վրաստանում գրանցված օրենքի նախագիծը թույլ է տալիս պետությանը ցանկացած պահի իրականացնել «մոնիթորինգ»՝ բացահայտելու օտարերկրյա ուժերի շահերը կրող կազմակերպությունը։ Մոնիթորինգը սկսելու համար հիմք կարող են հանդիսանալ ինչպես համապատասխան լիազորված անձի որոշումը, այնպես էլ Արդարադատության նախարարություն ներկայացված գրավոր հայտարարությունը, որը պարունակում է համապատասխան «ակնարկ»։ Նման մոնիթորինգ նույն օբյեկտի համար իրականացվում է առավելագույնը 6 ամիսը մեկ անգամ։ Ի տարբերություն պետության նման լայն լիազորությունների, Եվրամիությունում նախաձեռնված հրահանգը, եթե տեղեկություն ունի, որ կազմակերպությունը գրանցված չէ գրանցամատյանում, չնայած այն հանգամանքին, որ նրա գործունեությունը օտարերկրյա պետության շահերը ներկայացնող գործունեություն է, պահպանում է հարաբերությունների նպատակը կոոպերատիվ ռեժիմում: Մասնավորապես, ի տարբերություն վրացական օրենքի, Եվրամիության հրահանգի նախագիծն այս դեպքում ստեղծում է մեխանիզմ, ըստ որի լիազոր մարմինը պետք է նամակով դիմի համապատասխան մարմնին և պահանջի միայն այն տեղեկատվությունը, որն անհրաժեշտ է որոշելու համար, թե արդյոք գործունեությունը ներկայացնում է օտար պետության շահերը.
3.3. Պատժամիջոցներ
Եվրոպական միության դիրեկտիվը նախատեսում է պատժամիջոցներ վարչական պատասխանատվության տեսքով։ Պատասխանատվության ամենածանր ձևը ֆինանսական պատժամիջոցներն են։ Նման պատժամիջոց կարող է լինել սուբյեկտների համար նրանց նախորդ տարվա շրջանառության մինչև 1 տոկոսը, այլ իրավաբանական միավորումների համար՝ նախորդ տարվա բյուջեի մինչև 1 տոկոսը և ֆիզիկական անձի համար՝ մինչև 1000 եվրո։[28] Հրահանգի նախագծի համաձայն՝ պատժամիջոցները պետք է լինեն արդյունավետ և համաչափ յուրաքանչյուր առանձին դեպքում։ Պետք է հաշվի առնել խախտման բնույթը, հաճախականությունը և տևողությունը։ Վերահսկող մարմինը նախքան սանկցիա կիրառելը պարտավոր է կազմակերպությանը նախազգուշացնել խախտման մասին։ Բացի այդ, պետք է ապահովվի արդար դատաքննության իրավունքը։
Ի տարբերություն ԵՄ հրահանգի՝ «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի նախագիծը սահմանում է խիստ ֆինանսական պատժամիջոցներ. «Օրենքի նախագծի դրույթները խախտելու դեպքում օրինագիծը նախատեսում է վարչական պատասխանատվություն։ Վարչական պատասխանատվության համար նշանակված տուգանքը տատանվում է 10000-25000 լարիի (3700-9000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ) սահմաններում, ինչը բավականին մեծ գումար է և առանձնակի ռիսկային կդարձնի ցանկացած քաղաքացու համար Ա(Ա)ԻՊ-ի և լրատվամիջոցների գործունեությամբ զբաղվելը։ կազմակերպություններին և վտանգ կստեղծի ոչ կառավարական հատվածի և անկախ լրատվամիջոցների համար։ Նման տուգանքները անհամաչափ բարձր են՝ հաշվի առնելով, որ խախտումները սահմանվում են որպես վարչական իրավախախտումներ»:[29]
3.4. Քաղաքացիական ոլորտի խարանում (ստիգմատիզացիա)
ԵՄ հրահանգը չի օգտագործում այնպիսի տերմիններ, ինչպիսիք են «գործակալ», «օտարերկրյա ազդեցության գործակալ», «օտար երկրի գործակալ», «օտար երկրի շահերի կրող» և այլն: Եվրոպական միության հրահանգի բացատրական գրառման մեջ հստակ նշված է, որ հրահանգը այսպես կոչված «օտարերկրյա գործակալների» մասին օրենքներից. [գործակալների մասին] արմատապես տարբերվում է: Նման օրենքները հաճախ պարունակում են այնպիսի միջոցներ, որոնք անհիմն կերպով վնասում են քաղաքացիական հասարակության, լրագրողների և իրավապաշտպանների աշխատանքին՝ խարանելով վախեցնելով և սահմանափակելով որոշակի գործողություններ։ Նման օրենքի համաձայն «օտարերկրյա գործակալ» պիտակը հաճախ նպատակ ունի խաթարել այդ կազմակերպությունների ֆինանսական կայունությունն ու վստահելիությունը»:[30]
Ի տարբերություն ԵՄ հրահանգի՝ Վրաստանում նախաձեռնված օրինագիծը կազմակերպությունները հռչակում է որպես «օտար տերության շահերի կրող»։ Օրինագծի նախորդ տարբերակում, որը նախաձեռնվել էր 2023 թվականի փետրվարին, օգտագործվում էր «գործակալ» տերմինը։ Այս տերմինը հետխորհրդային տարածքում այլ, ավելի կոնկրետ իմաստ է ստանում, մասնավորապես, ասոցացվում է լրտեսի, այսինքն՝ օտար պետության ներկայացուցչի հետ, որի նպատակը ցանկացած պետության դեմ դիտավորյալ թշնամական գործողությունն է։ Քանի որ «գործակալ» տերմինը խարանիչ է, դրա օգտագործումը Վրաստանում, ինչպես նաև Ռուսաստանում, քաղաքացիական հասարակության անհետացման ուղղությամբ ձեռնարկվող ռեպրեսիվ քայլերից մեկն է։ Փաստ է, որ Եվրոպական միության հրահանգի նախագծում օգտագործվում է «երրորդ պետության սուբյեկտների շահերի ներկայացման գործունեություն» տերմինը, որն իր բովանդակությամբ խարանիչ չէ։ Ի հակադրություն, Վրաստանում նախաձեռնված օրինագծերի և՛ առաջին՝ 2023-ին, և՛ այժմ՝ 2024-ի տարբերակներում օգտագործվում են նույնաբովանդակ բովանդակության խարանիչ տերմիններ։ Հարկ է նշել, որ ECODEFENCE AND OTHERS vs RUSSIA որոշման մեջ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մեջբերում է Վենետիկի հանձնաժողովի եզրակացությունը և նշում, որ գործակալ տերմինը խարանող տերմին է հենց այն պատճառով, որ ենթադրում է, որ կոնկրետ կազմակերպություն կրում է օտար շահեր, և դա տեղի է ունենում անկախ կազմակերպության գործունեությունից։ [31];[32]
Ի տարբերություն Եվրամիությունում ընթացող գործընթացների, «Վրացական երազանքը» քաղաքացիական սեկտորի ներկայացուցիչներին անվանել է գործակալներ և փորձել վարկաբեկել նրանց՝ 2023 թվականին օրինագծերի նախաձեռնումից մեկ տարի առաջ։ Օրենքների նախագծերի քննարկումն անցավ նաև լարված իրավիճակում, վրացական հասարակական կազմակերպություններին հնարավորություն չտրվեց լիարժեք մասնակցելու քննարկմանը, բռնության դեպքեր եղան նաև ընդդիմադիր պատգամավորների նկատմամբ, ովքեր սահմանափակվեցին քննարկմանը մասնակցելու հնարավորությունից։ օրենքի նախագծի։[33] Այն բանից հետո, երբ իշխող կուսակցությունը ստիպված եղավ հրաժարվել օրենքի նախագիծից, շարունակեց իր բերման ենթարկելու քարոզարշավը և 1 տարի անց վերսկսեց օրենքը։
4. Եզրակացություն
Եվրամիության հրահանգի նպատակը, ի տարբերություն վրացական օրինագծերի, միատեսակ կարգավորելն է թափանցիկության հետ կապված գոյություն ունեցող տարբեր օրենսդրությունը ԵՄ տարբեր երկրներում ԵՄ անդամ չհանդիսացող պետությունների շահերի ներկայացման վերաբերյալ: Այն ապահովում է թափանցիկություն այլ օրինական նպատակներին հասնելու համար, մինչդեռ վրացական օրինագծերի նպատակն է թափանցիկության քողի տակ քայքայել քաղաքացիական հատվածը: ԵՄ հրահանգի համար սուբյեկտների գրանցման մեկնարկային կետը ոչ թե օտարերկրյա ֆինանսավորում ստանալն է, այլ երրորդ երկրների շահերը ներկայացնելը: Եվրոպական միության հրահանգը պահանջում է միայն օտարերկրյա երկրի շահերի ներկայացման հետ կապված կոնկրետ տեղեկատվության գրանցում։ Ի տարբերություն Վրաստանում նախաձեռնված օրինագծերի, այն կրում է խարանիչ բնույթ և դրանով նախատեսված պատժամիջոցները համաչափ են։ Բացի այդ, ԵՄ հրահանգի նախագիծը պահանջում է նաև այդ կազմակերպությունների արդար դատաքննության իրավունքի ապահովումը։ Ավելին, վրացական օրենքի նախագիծը անհամաչափ մեծ հնարավորություն է տալիս պետությանը, ցանկացած պահի, երբ նա ցանկանա, հիմք համարել նույնիսկ անանուն զեկույցը հասարակական կամ լրատվական կազմակերպության նկատմամբ հետաքննություն սկսելու համար, որի ձևը, կախված այն տեղեկատվության ծավալը, որը օրենքը թույլ է տալիս պետությանը մշակել, նույնպես ներկայացնում է քաղաքացիական կազմակերպությունների գործունեությանը միջամտելու անհամաչափ մեխանիզմ։ Նման խոչընդոտները՝ թե՛ խարանիչ են, թե՛ լծակները, որոնք միավորվում են պետության ձեռքում, թուլացնող էֆեկտ են ստեղծում, բարդացնում քաղաքացիական կազմակերպությունների գործունեությունը և խոչընդոտում քաղաքացիների ներգրավմանը վրացական հասարակական կազմակերպությունների գործունեությանը։
Ելնելով վերը նշված բոլորից՝ Վրաստանում նախաձեռնված «ռուսական օրենքի» և Եվրամիությունում նախաձեռնված դիրեկտիվի միջև կան էական տարբերություններ։ Առանց այդ տարբերություններին անդրադառնալու՝ վրացական և եվրոպական օրենքների նախագծերը որպես անալոգներ ներկայացնելը նպատակ ունի մոլորեցնել քաղաքացիներին։
[1] DIRECTIVE OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL establishing harmonised requirements in the internal market on transparency of interest representation carried out on behalf of third countries and amending Directive (EU)
[2] Ժողովրդի ուժը նախաձեռնել է նաև «Օտարերկրյա գործակալների» երկրորդ օրինագիծը, որը ներկայացրել է որպես ԱՄՆ-ում FARA-ի (Օտարերկրյա գործակալների գրանցման ակտ) անալոգը։ Նշված օրինագիծը իշխող ուժի կողմից հետ է կանչվել 2023 թվականի մարտի 8-9-ի ցույցերից հետո
[3]https://info.parliament.ge/file/1/BillReviewContent/359740?fbclid=IwAR0hJZpWEsL-958htA-Xm1ROZIb6eUhLCtiAuvhq_aOGgo0zLZrLZ04GY4g
[4] Interest Representation Activity - «շահերի ներկայացման գործունեություն» նշանակում է գործունեություն, որն իրականացվում է Եվրոպական միությունում քաղաքականության կամ օրենսդրության մշակման, մշակման կամ կիրառման նպատակով, կամ հանրային որոշումների ձևավորման գործընթաց, որը հիմնականում կարող է իրականացվել կազմակերպելով և մասնակցելով. ժողովներ, կոնֆերանսներ կամ միջոցառումներ, խորհրդարանական լսումների կամ խորհրդակցություններին օժանդակելով կամ մասնակցելով, կազմակերպելով հաղորդակցություն կամ գովազդային արշավներ, կազմակերպելով կապի և ֆինանսավորման նախաձեռնություններ, նախապատրաստելով քաղաքականության և դիրքորոշումների փաստաթղթեր, օրենսդրական փոփոխություններ, հասարակական կարծիքի հարցումներ, հարցումներ կամ բաց նամակներ կամ գործողություններ հետազոտական կամ կրթական համատեքստ, որտեղ դրանք կապված են քաղաքականության հետ կամ այն իրականացվում է հատուկ [երրորդ պետությունների շահերի ներկայացման] համար՝ օրենսդրության մշակման, մշակման կամ կիրարկման կամ հանրային որոշումների ձևավորման համար:
[5] որտեղ ներկայացված են օտար, ԵՄ անդամ չհանդիսացող պետության շահերը
[8] This fragmentation causes obstacles in the internal market for interest representation activities, including when carried out on behalf of third countries, which undermine the proper functioning of the internal market.
[13] ეუთოს (OSCE) დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ოფისის (ODIHR) 2023 წლის 25 ივლისის დასკვნა „უცხოელ აგენტთა კანონების“ ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობას შესახებ (Georgia: Note of the Legislative Initiatives on Transparency and Regulation of Associations Funded from Abroad of So-called "Foreign Agents Laws" and Similar Legislation and Their Compliance with International Human Rights Standards | OSCE)
[14]ეუთოს (OSCE) დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ოფისის (ODIHR) 2023 წლის 25 ივლისის დასკვნა „უცხოელ აგენტთა კანონების“ ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობას შესახებ (Georgia: Note of the Legislative Initiatives on Transparency and Regulation of Associations Funded from Abroad of So-called "Foreign Agents Laws" and Similar Legislation and Their Compliance with International Human Rights Standards | OSCE) - გვ 22
[16]Եվրամիությունում նախաձեռնված հրահանգը պահանջում է ստեղծել ռեգիստր, որտեղ ներկայացված կլինեն երրորդ երկրների շահերը ներկայացնելու համար աշխատող կազմակերպությունները։ Ռեգիստրի ստեղծումն ապահովելու համար Եվրամիությունը անդամ երկրներին հանձնարարում է ստեղծել իրավասու ազգային մարմիններ, որոնք կստանձնեն գրանցման պատասխանատվությունը։ ԵՄ հրահանգում ասվում է, որ անդամ երկրները պետք է ապահովեն այդ մարմինների անկախությունը։
[17] Օրենքների նախագծերի համատեքստի և զարգացումների մասին լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս հետևյալ հղումը: https://grass.org.ge/ka/publikaciebi/mosazreba/2343--2343
[18] https://commission.europa.eu/system/files/2023-12/COM_2023_637_2_EN_ACT_part1_v4.pdf - გვ 29 (მე-17 პარ)
[19] ა) „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ Վրաստանի օրինագիծ; ბ) „უცხოელი აგენტების რეგისტრაციის შესახებ“ Վրաստանի օրինագիծ.
[20]
[21] „This Directive applies to entities, irrespective of their place of establishment, carrying out the following activities an interest representation service provided to a third country entity“.
[23] ԵՄ հրահանգի 7-րդ Հոդվածի առաջին հատված
[24] ԵՄ հրահանգի 3-րդ Հոդվածի առաջին հատված
[25] Ոչ պաշտոնական թարգմանություն, որը նշված է փաստաթղթում նշված տերմինով “Third Country Entity”
[26] Key exchanges - Key exchange is a cryptography process in which cryptographic keys are exchanged between two parties, allowing them to use these keys for sharing encrypted information via a cryptographic algorithm.
[27] «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» օրենքի նախագիծ - 4-րդ հոդվածի 3-րդ կետ
[28] ԵՄ հրահանգի 22-րդ հոդվածի 2-րդ կետ
[29] არაკომერციული სამართლის საერთაშორისო ცენტრისა (ICNL) და არაკომერციული სამართლის ევროპული ცენტრის (ECNL) დასკვნა - გვ 13
[31] ECODEFENCE AND OTHERS vs RUSSIA, ECHR -ის გადაწყვეტილება, პარაგრაფი 131. ხელმისაწვდომია: https://hudoc.echr.coe.int/fre?i=001-217751
[32] ვენეციის კომისია, OPINION ON THE COMPATIBILITY WITH INTERNATIONAL HUMAN RIGHTS STANDARDS OF A SERIES OF BILLS INTRODUCED BY THE RUSSIAN STATE DUMA BETWEEN 10 AND 23 NOVEMBER 2020 TO AMEND LAWS AFFECTING “FOREIGN AGENTS”. გვ.15. ხელმისაწვდომია: https://venice.coe.int/webforms/documents/?pdf=CDL-AD(2021)027-e&fbclid=IwAR2DSixjNNevwoYIN3J9g0zH1tg4rf0-A9DapadSeKxlhT7aHllxeCperMQ_aem_AV5evfe6oVzmP10Iyy67qMB_fbs5f7HVZdtC5pQdmUvG6szF5G5AQ03ce64wZMjuh5GbC3ZjaNH2RbkISr4zrsug
