“Fakt-Metr”-in (FactCheck) iş prinsipi onun Beynəlxalq Fakt Yoxlama Şəbəkəsi (International Fact-Checking Network -  IFCN) tərəfindən hazırlanmış prinsiplərə tam uyğun gələn redaksiya məcəlləsinə əsaslanır.

“Fakt-metr”-in üç əsas prinsipi:

Həqiqət axtarışı - “Fakt-metr”-in əsas məqsədi oxucuya həqiqətin harada olduğunu göstərməkdir;

Mənbələrin şəffaflığı - məqalədə istifadə olunan bütün mənbələrə istinad;

Çoxsaylı yoxlama - faktların, məlumatların mümkün qədər çox mənbələrdən yoxlanılması.

“Fakt-metr”-in gündəlik fəaliyyəti 

1-ci addım: Yoxlanılacaq bəyanatların tapılması – “Fakt-metr”-in analitikləri hər açıqlamada yoxlanışa tabe olan komponent tapmağa çalışırlar. Analitiklərin işinin əsas prinsipi həqiqət və fikirlərin açıq şəkildə ayrılmasıdır. “Fakt-metr”-in araşdırma sahəsi təbiətdə baş vermiş və ya baş verə biləcək bütün həqiqətləri əhatə edə bilər. Ayrıca, yoxlanacaq bəyanatlar axtararkən statistik məlumatları ehtiva edən ifadələrə xüsusi diqqət yetirilir.

Yoxlanılacaq faktları haradan tapırıq?

1. Əvvəla, “Fakt-metr”-in analitikləri ölkədəki mövcud xəbərləri aktiv şəkildə izləyirlər və gündəlik olaraq müxtəlif xəbər mənbələri barədə məlumat toplayırlar;

2. Hər şeyi oxumaq və dinləmək mümkün deyil, lakin analitiklər etibarlı və aktiv çap və ya onlayn nəşr, televiziya kanalı, radiostansiya seçir və onları gündəlik olaraq müşahidə edirlər;

3. “Fakt-metr” qrupu Parlamentin və ya hökumətin iclaslarını, habelə siyasətçilərin mühüm çıxışlarının yayımını izləyir;

4. “Fakt-metr”-in analitikləri televiziya debatlarını izləyirlər;

5. “Fakt-metr” komandası gün ərzində hər bir media orqanlarında vacib xəbərləri tapmaq imkanı verən xüsusi axtarış sistemindən istifadə edirlər. Həm də bu və ya digər siyasətçinin bəyanatlarını axtarırıq. 

6. “Fakt-metr”-in analitikləri siyasətçilərin/partiyaların reklam klipləri, müəyyən bir partiyanın və ya siyasətçinin veb saytları və sosial media hesabları ilə fəal tanış olurlar;

7. Seçkiqabağı dövrdə analitiklər partiya və ya siyasətçilərin seçki proqramlarından və banerlərindən də məlumatlar əldə edirlər.

8. Onlayn informasiya məkanı Meta və Meta-nın CrowdTangle analitik aləti tərəfindən təqdim olunan materiallardan istifadə etməklə Fakt-Metr analitikləri tərəfindən izlənilir.

2-ci addım: Yoxlanılacaq mövzunun seçilməsi – “Fakt-metr” komandası üçün yoxlanılacaq bəyanatların düzgün seçilməsi və prioritetləşdirilməsi çox vacibdir. Aşağıda bir neçə göstərici verilib ki, yoxlanılacaq bəyanatlar bu göstəricilər əsasında seçilir (Təbii ki, komanda mövzu seçərkən meyarların əksəriyyətinə cavab verməyə çalışsa da, təbii olaraq bir bəyanat bu göstəricilərin hamısına cavab verə bilməz):

1. Mövzular seçilərkən, ilk növbədə, sual yaranır: konkret bir bəyanat yoxlanılacaq ya yox? İdeologiyalar yoxlanılmır, əksər hallarda gələcək proqnozlar və imkanlarımız xaricində olan məsələlər də (məsələn, dövlət sirrini ehtiva edən məlumatlar, şəxsi məlumatları ehtiva edən məlumatlar və s.) yoxlanılmır;

2. İctimai maraq - Müəyyən bir məsələnin ictimaiyyət üçün nə qədər maraqlı olduğunu, analitiklərin vaxtına və resurslarını xərcləməyə dəyib-dəyməyəcəyini müəyyənləşdirmək vacibdir.

3. Bu prinsiplərə uyğun olaraq “Fakt-metr” komandası kimin bəyanat verdiyinə daha az əhəmiyyət verir. Bəyanatlar müəlliflərinin məşhurluğuna əsasən seçilmir, ictimaiyyəti maraqlandıran bütün faktlar və məsələlər komandamız üçün vacibdir. Bununla belə, Baş nazirin, Prezidentin, Parlament sədrinin və hakim partiya/partiya liderlərinin bəyanatları ictimai həyata bilavasitə təsir edən bəyanatlara da diqqət yetirilir.

4. Mübahisəli məsələlər - “Fakt-metr” komandası cəmiyyətdə fikir ayrılıqlarına səbəb olan bəyanatları yoxlamağa çalışır və onlar barədə birmənalı bir nəticə mövcud deyil;

5. Bundan başqa, təbii olaraq cəmiyyətdə “Görəsən bu həqiqətən belədir?” sualı doğuran məsələlər yoxlanılır. Bu, tamamilə yeni, indiyə qədər bilinməyən bir faktın ictimailəşdiyi zaman xüsusilə nəzərə çarpır;

6. Komandamızın məqsədi sosial şəbəkələrdə (Facebook, Twitter və s.) aktiv şəkildə müzakirə olunan bəyanatları yoxlamaqdır;

7. Elə məsələlər də var ki, hər zaman auditoriyanın diqqətini cəlb edir. İctimai rəy sorğularına, həmçinin, komandamızın təcrübəsinə görə, Gürcüstanda bu mərhələdə bu kimi məsələlər aşağıdakılardır: iş yerləri, yoxsulluq, işğal olunmuş ərazilər, təhsil, insan hüquqları, sosial yardım, bürokratiya xərcləri, məhkəmələrin müstəqilliyi, beynəlxalq əlaqələri və.s

8. Statistik məlumatların səsləndirildiyi bu cür bəyanatlara xüsusi diqqət yetirilir. Onları yoxlamaq həmişə vacib və maraqlıdır;

9. Balansın qorunması – Doğrudur, “Fakt-metr”-in analitikləri yoxlanılacaq bəyanatları əsasən onlarda olan faktlara görə seçirlər, lakin bir çox halda elə ola bilər ki, bir partiyanın/siyasətçinin çox sayda bəyanatı ilə qarşılaşaq, başqa bir partiyanın/siyasətçinin isə heç bir bəyanatı olmasın. Təbii ki, bu bizim günahımız deyil, amma yenə də bütün partiyaları/siyasətçiləri bərabər əhatə etməyə çalışırıq və açıqlamalarına az-çox bərabər sayda yazı həsr edirik. Bu yanaşma seçkiqabağı dövrdə xüsusi əhəmiyyət qazanır;

10. Yoxlanılacaq bəyanatı seçərkən “Fakt-metr”-in redaktoru və analitiki nəyi yoxlayacağımızı dəqiq müəyyənləşdirirlər. Məs. siyasətçinin açıqlaması: “Tbilisi meriyasında yanacaq xərci 8 dəfə, yumşaq mebel xərci 2 dəfəyə qədər artmışdır. Həm də bürokratiyanın maaşları və mükafatları artırılıb. Bu pul israfıdır." Bu bəyanat bir neçə komponentdən ibarətdir və araşdırılacaq sitatlar bir-birindən yaxşı ayrılmalıdır. Məsələn, üçünü də birlikdə yoxlayırıq və bir məqalə yazırıqsa yoxsa üç ayrı məqalə yazırıq? Bundan başqa, sual veririk: son cümləni - "bu pul israfıdır" deyə bilərikmi? Bunu bir siyasətçinin şəxsi dəyərləndirməsi kimi qəbul etməliyikmi? Beləliklə, bir məqalə üzərində işləmək yalnız həqiqəti harada axtaracağımızı dəqiq bildiyimiz zaman başlayır.

3-cü addım: Faktın yoxlanılması və məqalənin hazırlanması - Yoxlanılacaq məsələ seçildikdən sonra yeni, olduqca çətin bir mərhələ – faktın yoxlanılması, yəni “Fact-Checking” məqalənin hazırlanması başlayır.

1. Bəyanatın dəqiqləşdirilməsi - Çox vaxt siyasətçinin müəyyən bir açıqlamada nəyi nəzərdə tutduğu aydın olmur və ya elə bir fakt səsləndirir ki, mənbəyini tapa bilmirik. Buna görə, bəyanat müəllifi ilə əlaqə qururuq və onun səsləndirdiyi faktiki məlumatları dəqiqləşdiririk. Bu, araşdırmanı səhv təqdim etməkdən çəkinməyimizə kömək edir. Lakin, eyni zamanda, bu cür dəqiqləşdirmələrlə siyasətçi orijinal ifadəsini bəzəməyə cəhd edə bilər. Məs. faktı səhv səsləndirdiyini başa düşərsə, dəqiqləşdirərkən başqa bir şey nəzərdə tutduğunu söyləmək olar (onun üçün daha əlverişli bir fakt). Bu anda hansı açıqlamaya üstünlük verəcəyinə qərar vermək çətindir - ilk dəfə nə deyilib və ya dəqiqləşdirmə zamanı nə deyilib. Düzdür, hər bir iş fərdi xarakter daşıyır, lakin “Fakt-metr”-in analitiki yenə də açıqlamanı dəqiqləşdirməyə çalışır ki, bunun da səsbəbi aydındır –bu açıqlama geniş auditoriya tərəfindən, dəqiqləşdirmə isə yalnız “Fakt-metr” tərəfindən dinlənilib. Buna görə də, ilkin bəyanatı yoxlamaq və siyasətçini buna əsaslanaraq qiymətləndirmək tövsiyə olunur. Ancaq siyasətçinin əlavə məlumat şəklində izahatı yenə də məqalədə əks olunmalıdır; (Baxın: Misal);

2. Yoxlamanın növbəti mərhələsi informasiyanın axtarışıdır. Analitik ifadəni yoxlamağa kömək edəcək bütün mümkün vasitələrdən istifadə edir: 1. Google Axtarış, ensiklopediyalar, xüsusi ədəbiyyat, müxtəlif təşkilatların və ya dövlət qurumlarının hesabatları/beyanatları və s. 2. Deep Web - yəni, yalnız Google Axtarışda əlçatan olmayan mənbələr. Bu, müxtəlif dövlət və ya özəl təşkilatların ödənişli və ya pulsuz məlumat bazalarına aiddir. Məs. Gürcüstan Qanunvericilik Qəzetinin arxivi (www.matsne.gov.ge), Milli Turizm Administrasiyasının məlumat bazası, Satınalmalar üzrə Dövlət Agentliyinin portalı (www.procurement.gov.ge), Gürcüstanın Statistika Xidməti (www.geostat.ge ), Maliyyə Nazirliyinin portalı (www.mof.ge), Gürcüstan Milli Bankının internet saytı (www.nbg.ge), Xəstəliklərə Nəzarət və İctimai Sağlamlıq Milli Mərkəzinin vebsaytı ( www.ncdc.ge), Milli Dövlət Reyestr Agentliyinin portalı (www.naprweb.reestri.gov.ge ). Dövlət qurumları tərəfindən dərc edilən məlumatlara əlavə olaraq, “Fakt-Metr” analitikləri yerli qeyri-hökumət təşkilatlarının məlumatlarından və məlumat bazalarından istifadə edirlər, məs. www.idfi.ge,  www.transparency.ge  və s. Bundan əlavə, "Fakt-Metr" müxtəlif beynəlxalq şirkətlər/təşkilatlar tərəfindən hazırlanmış reytinq hesabatlarından və məlumatlardan istifadə edir, məsələn, Economist intelligence unit, Freedom House, Amnesty International, Reporters Without Borders və s. Bundan əlavə, səhiyyə ilə bağlı məsələlər üzərində işləyərkən analitiklər Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının, ABŞ və Aİ səhiyyə agentliklərinin məlumatlarından istifadə edir, həmçinin www.thelancet.com, www.nejm.org daxil olmaqla aparıcı tibb jurnallarında müvafiq araşdırmaları oxuyurlar. və s. Həmçinin, digər verilənlər bazalarından istifadə olunur: www.data.worldbank.org, www.factcheck.ge/page/database və s.

3. Bu və ya digər məsələni öyrənmək üçün müvafiq ekspertlərlə – iqtidaryönlü, müxalif və ya bitərəf ekspertlərlə görüş/məsləhətləşmələr lazımdır. Onların fikirləri məsələni daha yaxşı başa düşməyinizə və bu barədə fikirlərinizi formalaşdırmanıza kömək edəcək, lakin təbii olaraq ekspertlərin fikirləri qeyd-şərtsiz qəbul edilmir və məqalədə fakt kimi istifadə olunmur; Mütəxəssislərdən sitat gətirərkən məqalədə onların yoxlanılmalı olan mövzu ilə peşəkar əlaqəsi göstərilir.

4. Açıq məlumatın tələb edilməsi - internetdə və digər ikinci dərəcəli mənbələrdə məlumat olmadıqda məlumatı müvafiq qurumlardan tələb edirik. Gürcüstanın İnzibati Məcəlləsinin III Fəslinin 40-cı maddəsinə görə, (informasiya azadlığı), "dövlət qurumu dərhal və ya 10 gündən gec olmayaraq ictimai məlumat vermək məcburiyyətindədir" ...

5. Bütün lazımi məlumatları topladıqdan sonra analitik müəyyən bir mövzuda “fakt-metr” məqaləsi hazırlamağa başlayır ki, burada da konkret mövzu barəsində çox sayda məlumat əldə edilib, bununla belə, “fakt-metr” məqaləsi maksimum 2-3 səhifə olmalıdır (xüsusi hallar istisna olmaqla) və mümkün qədər asan başa düşülməlidir.

6. “Fakt-metr”-in analitikləri məlumatların vizuallaşdırılması vasitələrindən – qrafiklərdən, cədvəllərdən və s. istifadə edir.

7. Məqalədə istifadə olunan hər bir məlumat diqqətlə analiz edilməli və bir neçə dəfə yoxlanılmalıdır. Unutmayın, “Fakt-metr”-in əsas prinsipi bir neçə dəfə yoxlamaqdır;

8. Məqalədə istifadə olunan bütün faktiki məlumatlar və ya digər məlumatların mənbəsi müvafiq linklərlə göstərilməlidir – “fakt-metr”-in əsas prinsipi şəffaflıqdır.

9. Fact-Metr analitikləri məqaləni hazırlayarkən şəxsi məlumatların qorunmasına xüsusi diqqət yetirirlər, xüsusən də söhbət azyaşlılardan gedir. (Bax: Nümunə 1; Nümunə 2).

Bundan əlavə, Fakt-Metr əməkdaşları Fakt-Metr Bələdçisini rəhbər tuturlar.

4-cü addım: Yekun nəticə və qərarın qiymətləndirilməsi – təcrübədə müxtəlif növ bəyanatlara rast gəlmək mümkündür. Hər biri ayrı fərdi yanaşma tələb etdiyindən, hansı bəyanatlara daha çox rast gələ biləcəyimizi və onları necə qiymətləndirəcəyimizi bilmək vacibdir.

1. Bəyanat, ilk növbədə, tamamilə dəqiq ola və vacib bir komponentdən məhrum olmaya bilər;

2. Bəyanat ümumiyyətlə dəqiq ola bilər, lakin əlavə açıqlama və ya aydınlaşdırma tələb edə bilər. Məs. rəqəmləri deyərkən insanlar tez-tez onları yuvarlaqlaşdırırlar. Ola bilər ki, siyasətçi 945 əvəzinə 1000 desin və s.

3. “Fakt-metr” bəyanatın kontekstinə böyük əhəmiyyət verir. Bir siyasətçinin səsləndirdiyi statistik məlumatlar və ya faktiki məlumatlar düzgün şəkildə göstərilə bilər, ancaq geridə qalan gerçəkliyi kölgədə qoyacaq şəkildə istifadə edilə bilər. Məs. bu gün Gürcüstanda dövlətdən maliyyələşdirilən məmurların illik maaşının 1,7 milyard lari olduğunu söyləyiriksə və mənfi bir kontekstdə bürokratiyaya bu qədər pul xərcləndiyini nəzərdə tuturuqsa, bu açıqlamadakı ədədi məlumatlar dəqiq olacaq, amma kontekst səhvdir. Çünki real olaraq bu məbləğ yalnız bürokratiyanın deyil, ordunun, polisin və digər həyati əhəmiyyətli strukturların saxlanmasına da istifadə olunur. Nəticə etibarilə, yuxarıdakı məbləğin tamamilə bürokratik xərc kimi təqdim edilməsi səhv təsəvvür yaradır;

4. Çox vaxt bir hadisənin konkret bir təfərrüatı buraxılaraq ictimaiyyət yanıldılır. Məs. hər hansı bir dövlət məmuru "Dövlət xidmətlərində bonusları azaltdıq" deyir. Bu fakt həqiqət ola bilər, lakin ola bilər ki, eyni zamanda dövlət xidmətlərində əmək haqqı əlavələrinin miqdarı artırılsın, hətta bu, azaldılmış bonusları belə qarşılaya bilər. Ümumiyyətlə heç bir şey dəyişmir, əksinə bürokratik xərclər artır. Bu vəziyyətdə konkret bir faktın səsləndirilməməsi auditoriyanı səhv yönləndirir;

5. Məlumat və statistikanın seçilərək təqdim olunması – Bu elə bir haldır ki, əlverişli statistik məlumatlar qeyd edilir, mənfi məlumatlar isə nəzərə alınmır;

6. Müddəti bitmiş faktlar - bir zamanlar aktual olan, lakin hazırkı vəziyyəti təsvir etmək üçün istifadə oluna bilməyən statistik məlumatlar və ya digər faktiki məlumatlar;

7. Siyasətçilərin açıqlamalarında üstün keyfiyyət ifadələrini eşitmək nadir hal deyil, məs. ən yaxşı göstərici, indiyə qədər görünməmiş uğur və ya əksinə, ən pis göstərici, anti-rekord və s. Bir qayda olaraq, bu cür ifadələr çox vaxt şişirdilir;

8. Eyni zamanda müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi nisbətən asan olan birmənalı yalanlara rast gəlirik; 

9. Çox vaxt insanlar ictimai çıxışlarda istəmədən səhvlər edirlər ki, bunların da analizi zamanı çıxışın müəllifinin ictimaiyyəti bilərəkdən aldatmaq niyyətində olmadığını, lakin yenə də dezinformasiya yaydığını açıq şəkildə görmək olur;

10. Bundan başqa dil sürüşmələri (yanılmalar) ilə də qarşılaşırıq ki, bunlar da hökm ilə qiymətləndirilmir. Məs. bir siyasətçi bəzi faktiki məlumatları səhv səsləndirdi və sonra həmin səhvi düzəltdisə, təbii ki, ilk səhvin ardınca getməməliyik.

“Fakt-metr”-in hökmləri:

✔️ Həqiqət – bəyanat dəqiqdir və mühüm bir şey yoxdur;

✔️ Əsasən doğru - deyim dəqiqdir, lakin əlavə məlumat və/və ya izahat tələb olunur;

✔️ Yarı doğru - açıqlama qismən dəqiqdir, lakin təfərrüatlar buraxılır və ya bəzi məsələlər kontekstdən kənardır;

✔️ Əsasən yalan - bəyanat həqiqət elementlərini ehtiva edir, ancaq başqa bir təəssürat yarada biləcək vacib həqiqətlər nəzərə alınmır;

✔️ Yanlış - deyim səhvdir;

✔️ Yalan - ifadə səhvdir və orada verilən dəlillər absurddur;

✔️ Manipulyasiya - bəyanatda göstərilən faktlar/rəqəmlər az-çox düzgündür, lakin kontekst qəsdən tamamilə təhrif olunur;

✔️ Saxta xəbər - müəyyən bir media orqanı, siyasətçi və ya sosial şəbəkə səhifəsi tərəfindən yayılan yalan və ya manipulyasiya xarakterli məlumatlar (bu hökm əsasən anti-Qərb mesajlarının mənbələrini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur);

✔️ Hökmsüz – bəyanatı hökm ilə qiymətləndirmək mümkün deyil.

✔️ Satira - faktda şişirtmə, ironiya, sarkazm və ya sarkazm və absurddur. Ancaq adi insan bunu satira kimi qəbul etməyə bilər. 

“Fakt-metr” siyasətçilərin mövqelərində nə qədər tutarlı olduqlarını da yoxlayır.

Bir siyasətçi tərəfindən mövqe dəyişikliyi nə zaman yoxlanılır:

1. Siyasətçi açıq şəkildə mövqeyini dəyişdirməkdə günahlandırılır;

2. “Fakt-metr” bir siyasətçinin mövqeyini dəyişdirdiyini görür;

3. İstifadəçi siyasətçinin mövqeyində ola biləcək dəyişikliyin olub-olmadığını yoxlamağı xahiş edir;

Bu baxımdan “Fakt-metr”-in hökmləri bunlardır:

✔️ Mövqeyi dəyişib - mövqenin əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi; mövqenin tamamilə dəyişdirilməsi;

✔️ Mövqe dəyişməyib - siyasətçi mövqeyini və səsləndirmə zamanı istifadə etdiyi tonu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirməyib; 

✔️ Qismən dəyişdirilmiş mövqe - siyasətçi mövqeyini qismən dəyişdirib və səsləndirmə zamanı istifadə etdiyi tonu və/və ya leksikanı yumşaldıb və ya sərtləşdirib; Ardıcıl olmayan açıqlamalar verir;

“Fakt-metr” mövqe dəyişikliyinə mənəvi qiymət və ya qərar vermir. Vətəndaşların bir qisminin fikrincə, mövqe dəyişikliyi prinsiplərdə dalğalanma əlaməti və/və ya möhkəm dəyərlərin olmamasıdırsa, digərlərinin fikrincə, bu, güzəştə hazır olmağın və praqmatizmin göstəricisidir.

Klassik fakt yoxlamasında olduğu kimi, məqsədimiz də mövqe dəyişikliyi yoxlamasının (FLIP-O-METER) bir hissəsi olaraq ictimaiyyətin daha məlumatlı seçim etməsinə kömək etməkdir.

“Fakt-Metr” siyasətçilərin vədlərinin nə dərəcədə yerinə yetirildiyini də aşağıdakı hökmlərlə yoxlayır:

Yerinə yetirilmədi - vəd ümumiyyətlə yerinə yetirilmədi, əhəmiyyətli boşluqlarla yerinə yetirildi (bu, vəd edilmiş məsələnin həllini/məqsədin yerinə yetirilməsini istisna edirdi) və ya onun yerinə yetirilməsi/həyata keçirilməsi üçün əhəmiyyətsiz addımlar atıldı və proses dayandırıldı.

Qismən tamamlandı -

• vəd qismən yerinə yetirilib və/və ya gec yerinə yetirilib;

• Proses davam etsə də, verilən vaxt çərçivəsində vədin yalnız bir hissəsi yerinə yetirildi;

Yerinə yetirildi - vəd tam yerinə yetirildi. İcra prosesində ciddi nöqsanlara yol verilməmiş və əhəmiyyətli ləngimələrə yol verilməmişdir.

Prosesdədir - vədin yerinə yetirilməsi prosesi gedir və vəd üçün müəyyən edilmiş müddət bitənə qədər vədin yerinə yetirilməsi üçün kifayət qədər vaxt qalır.

Qeyd: Bəzi hallarda vədin məzmunu mübahisəli ola bilər ki, bu da müxtəlif siyasi ideologiyalar və ya nəzəriyyələr baxımından vədin zəruriliyini, etibarlılığını mübahisəli edir. “Fakt-Metr” vədin yerinə yetirilməsini qiymətləndirir və faktiki dəqiqliyi müəyyən etmək hüdudlarından kənara çıxan və ideoloji/akademik müzakirə predmeti olan müzakirələrə girmir.

5-ci addım: Məqalədəki məlumatların müəllifin özü tərəfindən yenidən yoxlanılması – “Fakt-metr”-in analitikləri məqalə tamamlandıqdan sonra onu bir neçə dəfə tənqidi şəkildə oxumağa (və ya həmkarlarından kömək istəməyə) və aşağıdakı suallar vasitəsilə nöqsanlar tapmağa çalışırlar:

1. Yoxlamaq istədiyimiz bəyanat nə dərəcədə dəqiq və düzgün yazılıb?

2. Bu ifadəni niyə yoxladığımızı, mənbələrə niyə dəyər verdiyimizi aydın şəkildə izah edə bilərik, ya yox?

3. Məqalənin hazırlanmasında istifadə olunan bütün mənbələr yoxlanılmış və göstərilmişdirmi?

4. Müəyyən bir bəyanatın düzgünlüyünü və ya qeyri-dəqiqliyini müəyyən edərkən əsaslandığımız arqumentlər nə qədər möhkəm və etibarlıdır (məqalə danılmaz faktlara, yoxsa sadəcə fikirlərə əsaslanır)?

5. Əsas arqumentlər və son nəticəyə gəldiyimiz yol nə qədər aydın izah olunur?

6. Hansı arqumentlərə əsasən bəyanata bu və ya digər hökm verdiyimiz məqalədə açıq-aydın izah olunub, ya yox?

6-cı addım: Məqalənin redaktor tərəfindən yoxlanılması - “Fakt-metr”-in analitiki bir məqaləni tamamladıqda, “Fakt-metr”-in redaktoruna (və məqalə iqtisadi profildədirsə, baş iqtisadçıya) xəbər verir, bundan sonra məqalənin redaktə olunması prosesi başlayır. Redaktor məqaləni redaktə edərkən əsəri mükəmməlləşdirmək üçün həm əsaslı, həm də üslub və texniki cəhətdən qeydlər verir. Bu müddətdə məqalə sona çatana qədər bir neçə dəfə müvafiq qeyd/şərhlərlə müəllifə qaytarıla bilər. Bundan əlavə, redaktorla məqalənin müəllifi arasında məqalənin son hökmü ilə bağlı razılıq əldə edilir. Müvafiq razılıq olmadan məqalə “Fakt-metr”-in veb saytında dərc edilə bilməz.

7-ci addım: Məqalənin veb saytda və sosial şəbəkələrdə dərc edilməsi - Məqalə son görünüşü aldıqda, yəni redaktor və müəllif məzmunu ilə tam razılaşdıqda məqalə veb sayta yüklənir. Son nəşrdən əvvəl məqalə texniki redaktor tərəfindən nəzərdən keçirilir və o, oxucu tərəfindən asanlıqla başa düşülməsi və qavranılması üçün məqalənin dilini sadələşdirməyə çalışır. Texniki redaktorun da məqalədə hər hansı bir çatışmazlıq aşkar etdiyi təqdirdə əsaslı açıqlamalar vermək hüququ var. Belə bir vəziyyətdə məqalə yenidən düzəldilə bilər və nəhayət veb saytda dərc edilə bilər.

Saytda dərc olunduqdan sonra məqalə sosial şəbəkələrdə, o cümlədən Facebook, Instagram, Twitter-də paylaşılır.

“Fakt-metr”-in məqaləsindəki səhvlərin düzəldilməsi

“Fakt-Metr” bəzi hallarda səhv ola biləcəyini etiraf edir. Müvafiq olaraq, yoxladığımız açıqlamaların müəllifləri (və ya hər hansı maraqlı şəxs) bizim araşdırma və qənaətimizlə razılaşmadıqları halda “Fakt-Metr” öz irad və arqumentlərini təqdim etməyi təklif edir. Komandamız şərhləri təhlil edəcək və arqumentlər düzgündürsə, araşdırmanı və verdiqti yeniləyəcəyik və ya düzəldəcəyik.

Yeniləmə - Əgər məqaləyə/tədqiqata əvvəllər araşdırmada görünməyən, lakin verdiqti dəyişdirməyən vacib məlumatlar əlavə olunarsa, məqaləni yeniləyəcəyik.

Dəyişiklik – Məqalə verdiqtini dəyişdirən məlumatlar əlavə olunarsa, məqaləyə düzəliş edəcəyik.

Yenilənmiş və ya düzəliş edilmiş məqalə kimin tələbi ilə və ya hansı səbəbdən yeniləndiyi/düzəlildiyi nəzərə çarpaçaq  yerdə göstərilir. Həmçinin, analoji yazılar “Fact-Metr” internet və sosial media səhifələrində yenidən dərc olunur. Orijinal nəşrə dəyişiklik etmək mümkün olmadıqda (məsələn, FactCheck.ge-nin Twitter-də dərc olunan məlumat) material orijinalla eyni formatda və kanalda yenidən dərc ediləcək və dəyişikliklər nəzərə çarpacaq şəkildə göstəriləcəkdir.

Maraqlanan şəxs əsaslandırılmış rəyini "Facebook" səhifəmizdə (https://www.facebook.com/Factcheck.ge/) və [email protected] elektron poçtuna göndərə bilər. “Fakt-Meter”in [1] redaksiya heyəti məqaləyə müəlliflə birlikdə baxır.

Onlayn məkanda yayılan yanlış məlumatların yoxlanılması

“Fakt-Metr” siyasətçilərin və ictimai xadimlərin açıqlamaları ilə yanaşı, sosial şəbəkələrdə və internetdə yayılan iddiaları da yoxlayır. 2020-ci ilin sentyabr ayından etibarən “Fakt-Metr” Metanın (Facebook) fakt yoxlama proqramının tərəfdaşıdır. Bu tərəfdaşlığın bir hissəsi olaraq, onun platformalarında yayılan ehtimal edilən saxta xəbərləri və yanlış məlumat ehtiva edən keçidləri təşkilata göndərir. Bundan əlavə, “Fakt-Metr” sosial şəbəkədə yayılan məlumatlara (mətn, foto və video material) Meta-nın CrowdTangle analitik alətinin köməyi ilə nəzarət edir. Həmçinin, “Fakt-Metr” oxucular tərəfindən göndərilən keçidləri yoxlayır. Meta və oxucular tərəfindən təqdim edilən, həmçinin “fakt-metr” monitorinqi nəticəsində aşkar edilən ifadələr seçilərkən aşağıdakı meyarlar nəzərə alınır: 1) konkret ifadənin yoxlanıla bilən olub-olmaması; 2) yoxlanılmalı olan məlumatların cəmiyyət üçün əhəmiyyəti və aktuallığı; 3) İddianın tətbiqi və onun cəmiyyətə mümkün təsiri.

 “Fact-Metr”in saxta kimi qiymətləndirdiyi məlumat Facebook tərəfindən informasiya sahəsinin aşağı hissəsində (Xəbər lenti) yerləşdirilir. Bu, yalan məlumatların yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və həmçinin yanlış məlumatlandırıla biləcək istehlakçıların sayını azaldır. Meta-nın fakt yoxlama proqramı üçün düzəlişlər və müraciətlər siyasəti burada mövcuddur - Düzəlişlər və Apellyasiya Bələdçisi. Redaksiya heyəti daxil olan düzəliş və şikayətlərə baxır və səs çoxluğu ilə qərar qəbul edir.

 [1] Redaksiya şurası üç redaktordan ibarətdir: baş redaktor, Facebook-un faktların yoxlanılması proqramının redaktoru və idarəedici redaktor. Redaksiya heyəti haqqında qərar 2 səslə qəbul edilir.

Fakt-metrin işləməsi ilə bağlı əlavə suallar yaranarsa, bizə "Facebook" səhifəmizə (https://www.facebook.com/Factcheck.ge/), e-poçt ünvanına yaza bilərsiniz. poçtla ([email protected]) və ya aşağıdakı telefon nömrələri ilə bizimlə əlaqə saxlayın: +(995 32) 2 30 90 25; +(995 32) 2 22 29 13