ახალი კორონავირუსით გამოწვეული პანდემია და მისი თანამდევი შეზღუდვები საქართველოს მოსახლეობაზე მძიმედ აისახა, მათ შორის ეკონომიკური თვალსაზრისითაც. სიღარიბე პანდემიამდეც ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევა იყო. 2019 წლის მონაცემებით, აბსოლუტური სიღარიბის [1] მაჩვენებელი 19.5%-ს შეადგენდა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხუთიდან ერთ ადამიანს საარსებო მინიმუმზე დაბალი შემოსავალი გააჩნდა. ამასთან, იუნისეფის ინფორმაციით, საარსებო მინიმუმის ზღვართან ახლოს მყოფი მოსახლეობის ოდენობაც მაღალ ნიშნულზე იყო. ბოლო წლების განმავლობაში, საქართველო, როგორც ქვეყანა, მსოფლიო ბანკის მიხედვით, საშუალოზე დაბალშემოსავლიანი ჯგუფის მიჯნაზე იმყოფება და რეგიონში, შემოსავლების უთანასწორობის მხრივ, ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი აქვს.

პანდემიის აქტიური გავრცელების საფრთხემ სახელმწიფოს მხრიდან პრევენციული და აქტიური ზომების მიღების აუცილებლობა განაპირობა. თუმცა, ეკონომიკური თვალსაზრისით, წარმოდგენილი ზომების ადეკვატურობა, პროპორციულობა და სამართლიანობა, კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა. პროცესებმა განუსაზღვრელობისა და არაპროგნოზირებადობის პრობლემები წარმოშვა. არ იყო ნათელი, თუ რა შემთხვევაში და კონკრეტულად, რა საქმიანობების მიმართ წესდება/წესდებოდა ესა თუ ის შეზღუდვები, რაც ეკონომიკური სუბიექტებისთვის გარკვეულ სირთულეებს იწვევს. შეზღუდვები თანაზომიერების პრინციპიდან გამომდინარეც პრობლემატური იყო, რადგან ეკონომიკური საქმიანობების ზოგადი აკრძალვა და გამონაკლისების დაწესება ეკონომიკისთვის მძიმე ტვირთია, ვიდრე საპირისპირო მოწესრიგება, ანუ ეკონომიკური საქმიანობების ზოგადად დაშვება და კონკრეტული აკრძალვების დადგენა იმ მეწარმეებისათვის, რომელთა საქმიანობაც განსაკუთრებით საშიში ინფექციის გავრცელების რეალურ საფრთხეს ქმნიდა.

მთავრობის დაწესებული შეზღუდვების ქრონოლოგია პირობითად, შეიძლება, სამ ეტაპად იქნას წარმოდგენილი. პირველი ეტაპი ე.წ სრულ „ლოქდაუნს“ წარმოადგენდა, მეორე ეტაპი კი - შეზღუდვების შემსუბუქებას. პირველ ეტაპზე პრევენციისა და რეაგირების პოლიტიკის ფარგლებში ეპიდსიტუაციის ცვლილების შესაბამისად დაწესდა და ეტაპობრივად გამკაცრდა სახელმწიფოს შემზღუდავი პოლიტიკა, რაც ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობაზე უარყოფითად აისახებოდა. მეორე ეტაპზე ეპიდსიტუაციის შედარებით დასტაბილურების პირობებში დაიწყო შერბილება და მოგვიანებით, ეკონომიკის შემზღუდავი რეგულაციები თითქმის სრულად იქნა მოხსნილი. მესამე ეტაპზე ეპიდსიტუაციის მკვეთრად დამძიმების ფონზე, შერბილებული რეგულაციების ეტაპობრივი გამკაცრება დაიწყო (იხილეთ: საქართველოში კორონავირუსის (COVID-19) გავრცელება და პრევენციული ქმედებები - ქრონოლოგია).

შეზღუდვების მესამე ეტაპის განმავლობაში, შეზღუდვები შემდეგ ეკონომიკურ საქმიანობას არ ეხება: სახელმწიფო და კერძო სამშენებლო-სარემონტო საქმიანობას; საბანკო და საფინანსო საქმიანობას; სურსათის, ცხოველების საკვების, აფთიაქების, ვეტაფთიაქის, საყოფაცხოვრებო ქიმიისა და ჰიგიენის მაღაზიების და პრესის ჯიხურების მუშაობას; დელივერსა და გატანის სერვისებს; სილამაზის სალონებისა და ესთეტიკური მედიცინის ცენტრების მუშაობას; ავტოტექმომსახურებისა და ტექნიკური ინსპექტირების სერვისებს; საყოფაცხოვრებო ტექნიკის სარემონტო სერვისებს; აგრარული ბაზრობის მუშაობას და სხვ. ამასთან, არ იზღუდება მსუბუქი ავტომობილით (მათ შორის - ტაქსით) გადაადგილება.

მთავრობის მიერ რეგულარულად ჟღერდებოდა მესიჯები, რომ ქვეყანა სისტემურ ლოქდაუნს აღარ დაექვემდებარებოდა და საჭიროების შემთხვევაში, მხოლოდ ლოკალური შეზღუდვები დაწესდებოდა. შემოდგომის სეზონამდე ვირუსის გავრცელების შედარებით მცირე მასშტაბიდან და გაჟღერებული მესიჯებიდან გამომდინარე, გაჩნდა მცდარი აღქმა და მოლოდინები, რომ ქვეყანა პანდემიას წარმატებით უმკლავდებოდა/გაუმკლავდებოდა და შემდგომი შეზღუდვები ბევრად უფრო მსუბუქი იქნებოდა, თუმცა ფაქტია, მესამე ეტაპზე დაანონსებული შეზღუდვები მოსალოდნელზე ბევრად მძიმე აღმოჩნდა. ამავდროულად, სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობა მკვეთრად უარესდება.

ბუნებრივია, ნებისმიერი შეზღუდვის მიღებისას ამოსავალი წერტილი ოქროს შუალედი უნდა იქნას, როდესაც უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად საჭირო ზომები, მოსახლეობის ეკონომიკურ და სოციალურ ინტერესებს რაც შეიძლება, ნაკლებად ლახავს. კითხვის ნიშნები მთელი რიგი შეზღუდვების საჭიროებასთან და ადეკვატურობასთან და მათ აღსრულებასთან დაკავშირებით გაჩნდა. შეიძლება, ესა თუ ის შეზღუდვა კამათის საგანი გახდეს, ფაქტია, რომ რიგ შემთხვევებში, ერთი შეხედვით აბსურდული მდგომარეობა იქმნებოდა, როდესაც მაგალითად ოჯახის წევრებს ავტომობილში, წინა სავარძლებზე გვერდიგვერდ ჯდომისთვის, სანქცია ეხებოდათ, ანდაც კომენდანტის საათის დარღვევისთვის უსახლკარო პირი დაჯარიმდა. საქართველოს ხელისუფლებამ მოცემული მიმართულებით პანდემიის საწყის ეტაპზევე საკმაოდ შემზღუდავი მიდგომა აირჩია. შესაბამისად, ეპიდსიტუაციის დამძიმების შემთხვევაში (რაც დღეს რეალობას წარმოადგენს) მკაცრი შეზღუდვების შედარებით უმტკივნეულოდ გატარების შესაძლებლობა დაიკარგა. თუმცა, მკაცრი რეგულაციის პირობებშიც კი, არსებობს გონივრული ზღვარი, რომლის გადაბიჯების ეკონომიკური ფასი უფრო მაღალია, ვიდრე მიღებული ზღვრული ეპიდემიოლოგიური შედეგი. ხელისუფლებამ აკრძალა ისეთი ეკონომიკური აქტივობებიც კი, რომლებიც მომეტებული რისკის მატარებელი არ იყო. ამის მაგალითია არასასურსათო პროდუქციით ონლაინვაჭრობა. რეალიზაციის მსგავსი ფორმით განხორციელებისას რისკი მინიმალურია და ამ ფონზე საცალო ვაჭრობის სექტორი ეკონომიკური აქტივობის, შესაბამისად, დასაქმების ნაწილობრივ შენარჩუნებას შეძლებდა. ზედმეტად მკაცრმა რეგულაციამ კი (თანაზომადი შედეგის მიღების გარეშე) ის ეკონომიკური აქტივობაც შეაჩერა, რომლის შენარჩუნებაც შესაძლებელი იყო. აღნიშნული შეცდომა ხელისუფლებამ პრაქტიკულად აღიარა, როდესაც გარკვეული შეზღუდვები დაწესებიდან მალევე მოხსნა.

ბუნებრივია, ეკონომიკური აქტივობის შემცირება შესაბამისად დასაქმების დონესა და დასაქმების ეფექტურობაზე აისახება. როგორც გრაფიკიდან ჩანს, 2014-2019 წლების II კვარტლის [2] მონაცემებით პერმანენტულად ზრდადი იყო როგორც ნომინალური, ასევე რეალური ხელფასი. პანდემიის პერიოდისათვის 2020 წლის II კვარტალში კი, წინა წლის შესაბამის პერიოდთან მიმართებით, შემცირებულია, როგორც ნომინალური, ასევე რეალური ხელფასის მოცულობა. კლებამ ნომინალური ხელფასის შემთხვევაში 2.5%, ხოლო 2014 წლის ფასებში გამოსახული რეალური ხელფასის შემთხვევაში კი 8.1% შეადგინა.

გრაფიკი 1:საშუალო ხელფასის ცვლილების ტენდენცია (შესაბამისი წლის II კვარტალი)

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, ავტორის გამოთვლები

ბუნებრივია, პანდემიით გამოწვეული კრიზისი ეკონომიკის ყველა სექტორს ერთნაირად არ შეხებია. ხელფასის შემცირება განსაკუთრებით მაღალია მომსახურების სექტორში, როგორებიცაა დამხმარე მომსახურებები, სასტუმრო და სარესტორნო ბიზნესი, დასვენებისა და გართობის მომსახურების გამწევი ორგანიზაციები.

ცხრილი 2. ხელფასის შემცირება საქმიანობის სახეების მიხედვით.

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური, ავტორის გამოთვლები

უკიდურესად რთულია მდგომარეობა მაკროეკონომიკური თვალსაზრისითაც, რაც ბუნებრივია, მოსახლეობის კეთილდღეობაზე უშუალოდ აისახება. სხვადასხვა პროგნოზებით, 2020 წელს ეკონომიკის რეალურმა კლებამ 5% უნდა შეადგინოს. ფაქტიური წინასწარი მონაცემების შესაბამისად, ეკონომიკა ყველაზე მეტად აპრილ-მაისში შესაბამისად 16.6 და 13.5%-ით შემცირდა. ოქტომბრის მონაცემებით, ეკონომიკის შემცირებამ წინა წლის ოქტომბერთან შედარებით 3.9% შეადგინა, ხოლო 10 თვის განმავლობაში, ეკონომიკა საშუალოდ 5.1%-ით მცირდებოდა.

გრაფიკი 2: რეალური ეკონომიკური ზრდა 2020 წელი

წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური

საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, 2020 წლის მეორე კვარტალში (აპრილ-ივნისში) კლება შემდეგ დარგებში აღინიშნებოდა: საბითუმო და საცალო ვაჭრობა; ავტომობილების და მოტოციკლების რემონტი (-13.2 პროცენტი), მშენებლობა (-24.5 პროცენტი), განთავსების საშუალებებით უზრუნველყოფის და საკვების მიწოდების საქმიანობები (-40.0 პროცენტი), ტრანსპორტი და დასაწყობება (-22.6 პროცენტი), დამამუშავებელი მრეწველობა (-12.1 პროცენტი), პროფესიული, სამეცნიერო და ტექნიკური საქმიანობები (-28.8 პროცენტი), საფინანსო და სადაზღვევო საქმიანობები (-15.5 პროცენტი), ადმინისტრაციული და დამხმარე მომსახურების საქმიანობები (-54.7 პროცენტი), ხელოვნება, გართობა და დასვენება (-24.1 პროცენტი).

მიმდინარე პანდემიისა და მისი თანამდევი ეკონომიკური კრიზისის პირობებში, საზოგადოების განსაკუთრებული ინტერესის ქვეშ მთავრობის ვალის ზრდასთან დაკავშირებული საკითხები მოექცა. 2020 წლის მიმდინარე მონაცემებით, მთავრობის მთლიანი ვალი დაახლოებით 29.3 მლრდ ლარს შეადგენს, რაც მოსალოდნელი მშპ-ს დაახლოებით 59.3%-ია. 2021 წლის მოსალოდნელი ფარდობითი მაჩვენებელი 60.1 %-ს შეადგენს. ეკონომიკური თავისუფლების შესახებ კანონის შესაბამისად მთავრობის ვალის მთლიან შიდა პროდუქტთან შეფარდება 60%-ს არ უნდა აღემატებოდეს. ფინანსთა სამინისტროს ინფორმაციით, სახელმწიფო ვალი მშპ-ს 60%-ის ფარგლებში იქნება.

გრაფიკი 3: მთავრობის ვალი, როგორც მშპ-ს %

წყარო: საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო

ამავდროულად, პანდემიით გამოწვეული საგანგებო მდგომარეობის შემოღება, მთავრობას უფლებას აძლევს, ვალისა და დეფიციტის მაჩვენებლები, 3 წლის განმავლობაში კანონით დადგენილ ზღვარს აღემატებოდეს.

ვალზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი ბიუჯეტის დეფიციტის საკითხია. პანდემიასთან ბრძოლისთვის საჭირო ხარჯების გაღების გარდა, დეფიციტური ხარჯვის საშუალებით პანდემიის შედეგად შემცირებული მოხმარების სტიმულირება ხდება, თუმცა, ბუნებრივია, აღნიშნულს უარყოფითი შედეგებიც ახლავს, მაგ: ინფლაცია, დანაზოგების შემცირება, საპროცენტო განაკვეთების ზრდა და ა.შ. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მიმდინარე დეფიციტით გამოწვეულ ეფექტი, ისევე როგორც საგარეო ვალის ზრდასთან დაკავშირებული უარყოფითი შედეგები, შემდგომ წლებში დადგება. „თავისუფლების აქტით“ დადგენილი მეორე მაკროეკონომიკური პარამეტრის ზღვარი ნაერთი ბიუჯეტის დეფიციტს უკავშირდება, კერძოდ, ერთიანი ბიუჯეტის დეფიციტის მოცულობა მშპ-ს 3%-ს არ უნდა აღემატებოდეს. 2020 წლის ერთიანი ბიუჯეტის დეფიციტის საპროგნოზო მაჩვენებელი შეადგენს 8.5%-ს, რაც წინა წელთან შედარებით 5.9 პროცენტული პუნქტით მეტია და კანონით დასაშვებ 3%-ს აღემატება. ფინანსთა სამინისტროს გეგმით და კანონმდებლობის შესაბამისად, დეფიციტის მაჩვენებელი 3%-ს 2023 წლისთვის დაუბრუნდება.

ფაქტია, რომ ეპიდსიტუაციის არსებითად დამძიმების ფონზე, მაკროეკონომიკური, ასევე სოციალ-ეკონომიკური მდგომარეობა უკიდურესად რთულია, ხოლო მიმდინარე ხარჯების და სოციალური დახმარებების დაფინანსება, გაჩერებული ეკონომიკის პირობებში, მეტწილად ვალის/ბიუჯეტის დეფიციტის ზრდის გზით ხდება, რაც პოსტკრიზისულ პერიოდში ქვეყანას დამატებითი ფინანსური წნეხის ქვეშ მოაქცევს. მეორე მხრივ, მიუხედავად იმისა, რომ პანდემიის გავრცელების პირობებში მთავრობის მიერ შემზღუდავი ზომები საჭიროა ჯანდაცვის სექტორში არსებული ლოჯისტიკური, რესურსების და სხვა პრობლემებიდან გამომდინარე, გატარებული ღონისძიებების ეფექტურობა, ეფექტიანობა და დროულობა სკეპტიციზმის საფუძველს იძლევა.